Hans Henkemans – een vergeten componist. Deel 1

Frank Hougee (1972) is musicoloog, freelance recensent en schrijver. Zijn interesse gaat uit naar uiteenlopende onderwerpen van de (Nederlandse) muziekgeschiedenis. Het KVNM-bestuur heeft hem dit voorjaar benaderd mee te schrijven aan het blog op de website. Zijn eerste bijdrage is een tweeluik over de vergeten componist Hans Henkemans.

Aan tafel bij Paul Witteman in de uitzending van Podium Witteman op NPO 2 van 14 februari jongstleden hield dirigent en pianist Ed Spanjaard aanstekelijk geanimeerd een pleidooi voor pianist, componist en psychiater Hans Henkemans (Den Haag 23 december 1913 - Nieuwegein 29 december 1995). Ed Spanjaard kende hem als ‘oom Hans’; geen familie, maar een vriend en studiegenoot van zijn vader Jaap, met wie Henkemans in Utrecht geneeskunde studeerde. Henkemans’ hoogstaande pianospel en vlotte, erudiete manier van spreken hebben de jonge Ed enorm gefascineerd. Ruim vijfentwintig jaar na zijn overlijden is Hans Henkemans zo goed als vergeten. Maar daar komt verandering in.

Beroemd en bemind

Hans Henkemans had een opmerkelijke loopbaan. Hij was voor de muziek in de wieg gelegd. Vanaf zijn twaalfde kreeg hij van Bernhard van den Sigtenhorst Meyer piano- en compositielessen. In 1931 begon Henkemans met een studie medicijnen aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Naast deze studie volgde Henkemans tussen 1933 en 1938 verdere compositielessen bij Willem Pijper en sporadisch pianolessen bij George van Renesse. In 1932 speelde Van Renesse met het Concertgebouworkest onder leiding van Eduard van Beinum Henkemans’ jeugdwerk Concert voor piano en strijkorkest. In de winter van 1938 liep Henkemans tijdens zijn coschappen een tbc-besmetting op als gevolg waarvan hij ernstig ziek werd en een long verloor. Aan het begin van de oorlog was hij hersteld, maar Henkemans weigerde in 1943 de loyaliteitsverklaring aan de bezetter te tekenen en mocht geen artsexamen doen. Bovendien wilde hij als musicus tijdens de Duitse bezetting niet optreden, maar ging wel door met componeren. Als pianist en componist bleef Hans Henkemans grotendeels autodidact, hij volgde nooit een conservatoriumopleiding. In oktober 1945 legde hij alsnog zijn artsexamen af, maar kort daarvoor riep de muziek weer. Hans Henkemans toonde Eduard van Beinum in de zomer van 1945 de partituur van Passacaglia en Gigue voor piano en orkest (1942) waarop deze vroeg: “Kan je 2 december? … Dan spelen we het, met jou aan de piano, dat kan je best” (Baudet, 1990, p. 16). Dat optreden was het begin van een levenslange vriendschap en samenwerking met Van Beinum en de start van een bijna vijfentwintig jaar durende loopbaan als wereldberoemd concertpianist. Henkemans’ vertolkingen - in concertzalen en op de grammofoonplaat - van pianomuziek van voornamelijk Claude Debussy en Wolfgang Amadeus Mozart waren geliefd.

Henkemans heeft altijd verbindingen tussen muziek en psychologie gelegd. Zijn leven lang zocht hij naar ‘het wezen van de muziek’; voor hem werd de waarde van muziek bepaald door de ontroering die zij bij de luisteraar teweegbrengt. Henkemans was een eclectisch componist, een laat-romanticus met als grote voorbeelden Mozart, Grieg, Debussy, Ravel en uiteraard Willem Pijper. Henkemans componeerde in wezen tonaal; zijn composities hebben veelal een complexe structuur, vanuit een melodielijn gedacht, vaak met toegevoegde elementen van polymetriek, polyritmiek en polytonaliteit. Tussen 1950 en 1970 werd Henkemans’ muziek veel gespeeld. Een deel van zijn uitgegeven composities werd op plaat vastgelegd; concertuitvoeringen waren ook regelmatig op de radio te horen.

Verguisd en vergeten

Een samenloop van een aantal dramatische factoren heeft ertoe geleid dat Hans Henkemans na 1970 in het Nederlandse muziekleven letterlijk buiten spel werd gezet. In 1962 uitte Henkemans openlijk kritiek op de destijds actuele, gecomponeerde muziek, zoals seriële, elektronische en experimentele muziek en stelde hij voor deze auditieve kunst “soniek” te noemen. De jongere generaties Nederlandse componisten reageerden woedend. In inmiddels veranderde meningen en discussies over componeren en invulling van het hedendaagse muziekleven zagen zij de strijdbare Henkemans als een tegenstander die moest worden verslagen. In 1969 kreeg Hans Henkemans bovendien longontsteking in zijn gezonde long, waarop hij zich gedwongen voelde als concertpianist terug te treden. Vanaf 1974 was hij zelfs bij het Concertgebouworkest niet meer welkom. Henkemans concentreerde zich verder op zijn psychiatriepraktijk voor musici en andere kunstenaars. In 1981 promoveerde hij aan de Universiteit van Amsterdam in de medicijnen op het proefschrift Aspecten van de sublimatie, haar stoornissen en de therapie hiervan. (Van Loghum Slaterus, 1981). Hans Henkemans heeft het nooit kunnen verkroppen dat hij in de muziekwereld niet meer meetelde. Hij bleef tot het eind van zijn leven componeren, maar zijn muziek werd op enkele gelegenheidsconcerten na niet meer uitgevoerd.

Hans Henkemans in zijn studio te Bergen, circa 1965. (Foto via Harro Henkemans.)

Weggewist – een documentaire over Hans Henkemans

Programmamaker Harro Henkemans heeft onder de titel Weggewist een documentaire over zijn oudoom gemaakt. Daarbij kreeg hij onder anderen hulp van Ed Spanjaard, die Henkemans’ muzikale nalatenschap beheert. Spanjaard is in het bezit van vele manuscripten waarvan nog nooit iets is uitgegeven of gespeeld, waarvoor hij topmusici wil interesseren. Een aantal van hen is voor medewerking aan de documentaire uitgenodigd, onder wie pianist Nikola Meeuwsen, violiste Liza Ferschtman en de pianisten Arthur en Lucas Jussen. In de uitzending van Podium Witteman kregen we al een voorproefje: Liza Ferschtman en Ed Spanjaard speelden het tweede deel - Adagio Sostenuto - uit de Sonate voor viool en piano. De uitzending is terug te kijken op https://www.npostart.nl/podium-witteman/14-02-2021/VP5WON_132495.

Waarom is er niet eerder op het werk van Henkemans teruggegrepen? Het antwoord is vermoedelijk niet eenduidig. Het kan niet anders of de coronacrisis heeft hier ruimte voor gegeven. Een andere factor is dat het huidige muziekveld Henkemans’ muziek, anders dan ruim veertig jaar geleden, weer toelaat. En, zoals wel vaker, zijn uit historisch (en nostalgisch) oogpunt langere tijd niet-gehoorde composities vaak weer opvallend verrassend en komen ze in de belangstelling van een jongere generatie.

De première van Weggewist staat voor de loop van komende zomer gepland, de makers willen de documentaire het liefst, zodra dit weer mogelijk is, voor groter publiek in een bioscoopzaal in première laten gaan. Tijdens het samenstellen van deze blogpost had ik het voorrecht Weggewist alvast geheel te mogen bekijken. Ik mag er nog niets in detail over naar buiten brengen, maar vond de inhoud aangrijpend; ik roep iedere geïnteresseerde op te gaan kijken. Op de website www.hanshenkemans.nl wordt een tipje van de sluier opgelicht: naast aanvullende informatie over de makers en een beknopte biografie van Hans Henkemans is een trailer van de documentaire te vinden. Tevens kunnen belangstellenden er zich voor een nieuwsbrief aanmelden. Er is nog veel onderzoek naar het werk van Hans Henkemans te doen. Tijdens het werk aan de documentaire hebben de betrokkenen daarom een nieuw initiatief genomen: oprichting van de Hans Henkemans Stichting, waarvoor de website www.hanshenkemans.com is gereserveerd. De stichting gaat de muzikale nalatenschap van Hans Henkemans, zijn composities, zijn muziekopnamen en de vele artikelen die hij schreef over muziek en psychologie, onder de aandacht van een breed publiek brengen, nu en in de toekomst.

Met dank aan Harro Henkemans, Joost Schrickx en Ed Spanjaard.

In het volgende deel van dit tweeluik besteed ik aandacht aan uitvoeringen en opnames van composities van Hans Henkemans.

Geraadpleegde bronnen:

Baudet, M. (1990). 'De kunst van het sublimeren, een gesprek met Hans Henkemans.' Piano Bulletin, 8(3), 14-20.

Muziekencyclopedie Beeld en Geluid. Geraadpleegd op 6 mei 2021, van https://muziekencyclopedie.nl/action/entry/Hans+Henkemans

Sadie, S. (ed.) (1980). The New Grove Dictionary of Music and Musicians. London: MacMillan Publishers Ltd.

Samama, L. (1986). Zeventig jaar Nederlandse muziek 1915-1985. Amsterdam: Querido.