Sint-Maarten is de beschermheilige van Utrecht, de stad die nu het 900-jarig bestaan viert. Een mooi moment voor een nieuw wonder. Dirigent Anthony Zielhorst en muziekwetenschapper Leo Lousberg werken aan een uitvoering van het complete officie voor het Translatiefeest van Sint-Maarten op 3 en 4 juli a.s. Zondag 12 juni zendt RTV Utrecht een documentaire van Daniël Brüggen uit over deze muziek en de totstandkoming van de uitvoering.

De muziek is opgetekend in een Utrechts manuscript uit de twaalfde eeuw en is de eerste compositie in Nederland waarvan we de componist kennen: bisschop Radboud van Utrecht. In dat manuscript staan vreemde tekens, musemen of signaaltonen, die bij het uitvoeren van de muziek lang genegeerd zijn. Leo ontdekte dat kwarttonen (en andere ‘afwijkende’ klanken) worden uitgelokt door exegetische ladingen van bepaalde woorden in de gezongen tekst. Een retorisch raamwerk stuurt de verdere interpretatie. ‘De Benedictijnen van Solesmes zijn in de eerste helft van de 19^e eeuw begonnen het Gregoriaans zo exact mogelijk te reconstrueren. Tekens waarvan men de betekenis niet kende werden bewust genegeerd. Nu we de bedoeling erachter kennen, neemt de belangstelling voor een nieuwe uitvoeringspraktijk toe.’ Tijdens het Festival Oude Muziek 2021 gaf het Gregoriaans Koor Utrecht o.l.v. Anthony Zielhorst een voorproefje van de nieuwe zangtechniek, samen met countertenor en Utrechtse musicoloog Oscar Verhaar. Anthony: ‘Zoals het toen klonk was op dat moment onze best educated guess. Het is fascinerend om iets te zingen waarvan je niet kunt weten hoe het ooit geklonken heeft. Je kunt je daar helemaal in verliezen. In lange gesprekken met Leo en door tijdens repetities te experimenteren kregen we nieuwe inzichten. De 19e-eeuwse fascinatie voor de gotiek leidde tot de opkomst van de neogotiek. Het werk van Solesmes komt uit diezelfde fascinatie voort: de Middeleeuwen werden – met een 19e-eeuwse bril – tot klinken gebracht. Wij proberen met ons project dichter bij de oorspronkelijke bedoelingen van het repertoire te komen. Maar je kunt niet terugvallen op een klinkende bron. Voor de koorleden was het wel wennen. We waren gewend bepaalde tekens te negeren en dus voelden de trillers en glijers overdreven. Het was geweldig om Oscar erbij te hebben, hij liet op overtuigende wijze horen hoe het zou kunnen klinken. Inmiddels zijn de signaaltonen voor het koor gewoon geworden, ook al blijven de kwarttonen een uitdaging om zuiver te zingen.’

Utrechtse traditie
Leo vertelt dat zijn onderzoek volledig in de Utrechtse traditie van Hélène Nolthenius, Kees Vellekoop en Ike de Loos past. Anthony vult aan dat zijn koor oorspronkelijk uit Utrechtse musicologen bestond en een lange traditie heeft met zowel de Universiteit als de KVNM. Met het uitvoeren van het officie is aansluiting gezocht bij het project ‘Het wonder van Sint-Maarten’, geïnitieerd door de Utrechtse hoogleraar Laat en Middeleeuws Latijn Els Rose. Anthony bedacht bovendien in samenwerking met het Utrechts Conservatorium een project voor basisscholen. Conservatoriumstudenten zingen contrefacten: op de door Anthony licht aangepaste melodieën van Radboud schreef Ruben van Gogh van het Utrechts stadsdichtersgilde nieuwe teksten over Sint-Maarten, over samen delen en leven in een gelukkige stad. ‘Het project dijt steeds meer uit, steeds meer mensen worden enthousiast. Het koor is erg gelukkig dat we een compleet officie vast hebben kunnen leggen op video, een gigantisch project. De definitieve versie is binnenkort te vinden op de website van het Utrechts Archief.’ Leo heeft na zijn promotie niet echt op zijn lauweren kunnen rusten. ‘Ik heb van het officie van Sint-Maarten nu een nieuwe editie gemaakt, er is een digitalisatie gemaakt van een Utrechts missaal met neumen en signaaltonen, ABM h62. Een boek en artikelen in wetenschappelijke tijdschriften zijn in voorbereiding. Tijdens mijn camino (pelgrimstocht) naar Santiago de Compostela ben ik onderweg ook steeds in archieven gedoken op zoek naar meer aanwijzingen voor de relatie tussen muziek en retoriek in Spanje.’ Leo kan deze zomer met geluidsmateriaal en lezingen zijn bevindingen verder bekendheid geven. De zomercursus Gregoriaans in de Kloosterkerk in Den Haag – in samenwerking met het Koninklijk Conservatorium – is de eerste halte op dinsdag 30 augustus 2022. ‘Een prachtig platform in monastieke sfeer met een internationaal docententeam.’

Documentaire en live uitvoering
Maar eerst is er dus op zondag 12 juni a.s. op RTV Utrecht een documentaire die laat zien wat Radboud heeft betekend voor de verering van Sint-Maarten in Utrecht. Leo zal het manuscript met de geheimzinnige tekens laten zien en Anthony laat met zijn koor horen hoe het klinkt. Els Rose komt aan het woord over Sint-Maarten en wat hij voor de stad betekende en nu nog betekent. En dan zingt het Gregoriaans Koor Utrecht op 3 en 4 juli opnieuw het complete officie van Sint-Maarten, op de tijden die daarvoor in de middeleeuwen voorgeschreven waren. Anthony: ‘Het vastleggen van het complete officie op video is voor ons een volstrekt nieuwe ervaring geweest. Bij mijn weten is zoiets nog niet eerder gedaan. Als kijker en luisteraar ervaar je hoe deze muziek in liturgische context functioneert, je bent er als het ware ‘live’ bij, met alle oneffenheden, onwillekeurige bewegingen en onverwachte geluiden van dien. Juist die levendigheid maakt de opname indrukwekkend. Wij hebben ervan genoten!’

Kijk voor meer informatie op hetwondervansintmaarten.nl